فهرست
- ابراهیم‌زاده، راضیه (1381). خاطرات یک زن توده‌ای. به کوشش و ویرایش: بهرام چوبینه. تهران: دادار.
- بروئینسن، مارتین‌ون (1992). جامعه‌شناسی مردم کرد (آغا، شیخ و دولت) ساختارهای اجتماعی و سیاسی کردستان. ترجمه: ابراهیم یونسی. تهران: پانیذ.
- بلوریان، غنی (1384). ئاله کوک (برگ سبز)، خاطرات غنی بلوریان (از رهبران حزب دمکرات کردستان). ترجمه: رضا خیری‌مطلق. تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا. (استکهلم ـ 1977).
- جلایی‌پور، حمیدرضا (1385). فراز و فرود جنبش کردی 67-1357. تهران: لوح فکر.
- حسن‌زاده، عبدالله (1374). نیم‌قرن کوشش و فعالیت، واپس‌نگری به گذشته مبارزه و کوشش حزب دموکرات کردستان ایران. ترجمه: حامد ره‌شیدی زه‌رزا. نشر الکترونیکی.
- دهقانی، اشرف . حماسه مقاومت. انتشارات چریکهای فدایی خلق ایران.
- رزم آرا، علی (سرتیپ) (1320). جغرافیای نظامی ایران: کردستان. بی‌جا.
- رشیدیاسمی، غلامرضا (بی تا). کرد و پیوستگی نژادی و تاریخی او. چاپخانه ایران.
- سلطانی، محمد علی (1385). نقش کردها در پاسداری از فرهنگ و تمدن ایرانی. تهران: اداره نشر وزارت امور خارجه.
- شمیم همدانی، علی‌اصغر (1312). کردستان. تبریز: مطبعه امید.
- شوکت، حمید (1380). نگاهی از درون به جنبش چپ ایران: گفتگو با ایرج کشکولی. تهران: اختران.
- شوکت، حمید (1380). نگاهی از درون به جنبش چپ ایران: گفتگو با مهدی خانبابا تهرانی. تهران: شركت سهامی انتشار.
- شوکت، حمید (1381). نگاهی از درون به جنبش چپ ایران: گفتگو با كوروش لاشایی. تهران: اختران.
- شوکت، حمید (1400). نگاهی از درون به جنبش چپ ایران: گفتگو با محسن رضوانی. تهران: اختران.
- صفی‌زاده، صدیق (1380). فرهنگ بوره که‌یی کردی‌ـ فارسی (بوره که یی) – جلد 1 و جلد 2. ویراستار: غلامحسین اعرابی. تهران: پلیکان.
- صمدی، سید محمد (1377). تاریخ مهاباد. مهاباد: انتشارات رهـرو مهاباد.
- طبری، احسان (1366). کژراهه. تهران: امیرکبیر.
- عمویی، محمدعلی (خاطرات) (1377). دُرد زمانه، 1320-1357. تهران: آنزان.
- قاسملو، عبدالرحمن (1392). چهل سال مبارزه در راه آزادی. ترجمه: اتحادیه‌ی دانشجویان دمکرات کردستان ایران. نشر اتحادیه‌ی دانشجویان دمکرات کردستان ایران.
- قانعی‌فرد، عرفان (1387). پس از شصت سال: زندگی و خاطرات جلال طالبانی. تهران: علم.
- قانعی‌فرد، عرفان (1390). تند باد حوادث: بررسی رخدادهای تاریخ معاصر، گفتگو با عیسی پژمان (مأمور ویژه شاه و نماینده ساواک در کردستان عراق). تهران: علم.
- کلوندی، علی (1395). فریاد آزادی: پیشمرگ مسلمان کرد. تهران: فاتحان.
- کوچرا، کریس (1377). جنبش ملی کرد. ترجمه: ابراهیم یونسی. تهران: نگاه.
- کوچرا، کریس (2008). چالش جنبش ملت کرد یا رویای شیفته استقلال. ترجمه: عزیز ماملی. کوردستان، سلیمانی.
- نادری، محمود (1394). حزب دمکرات کردستان ایران. تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی تاریخی.
- نوری، احسان (1333). تاریخ ریشه نژادی کردی. چاپخانه سپهر.
تصویر و معرفی
ـ ابراهیم‌زاده، راضیه (1381). خاطرات یک زن توده‌ای. به کوشش و ویرایش: بهرام چوبینه. تهران: دادار.
این کتاب خاطرات خانم “راضیه ابراهیم زاده”، همسر مرحوم “رضا ابراهیم‌زاده “از گروه 53نفر است .او و همسرش از فعالان قدیمی حزب توده ایران و جنبش کمونیستی در زمان رضاشاه بوده‌اند .در این یادداشت‌ها، نویسنده از چگونگی عضویت و رابطه خود با حزب توده ایران و فرقه دموکرات آذربایجان سخن می‌گوید ;همچنین گوشه‌هایی از زندگی خصوصی خویش را در ایران و غربت روایت می‌کند ;به ویژه محرومیت‌های دوران طفولیت و نوجوانی، سپس فریب خوردگی‌ها در فعالیتهای سیاسی و دوران مشقت‌بار زندان، فرار و زندگی در غربت، نکاتی را یادآور می‌شود .نویسنده، خاطرات خود را از دوران تولد در تبریز و دوران کودکی و نوجوانی آغاز می‌کند ;سپس از آشنایی‌اش با رضا ابراهیم‌زاده، ازدواج با او و فعالیتهای سیاسی صحبت می‌کند .پایان کتاب شامل تصاویری از نگارنده کتاب است .
راضیه غلامی شعبانی (۳۰ اردیبهشت ۱۳۰۴، تبریز – ۹ بهمن ۱۳۹۱ کلن)، اولین زن زندانی سیاسی ایران و از اعضای فرقه دموکرات آذربایجان و حزب توده ایران بود. پس از پایان دوران زندان به شوروی گریخت و پس از انقلاب ایران (۱۳۵۷) مجدداً به ایران بازگشت. وی که پس از یورش جمهوری اسلامی به گروههای شرکت کننده در انقلاب ایران مجدداً به شوروی پناه برد، پس از فروپاشی شوروی به آلمان پناهنده شد و در شهر کلن زندگی می‌کرد. کارنامه زندگانی پر تلاش او که در کتاب خاطرات یک زن توده‌ای به قلم او آمده، حکایت از هفت سال زندان، دوازده سال زندگی مخفی و بیش از چهل سال تبعید دارد.رضا ابراهیم زاده، همسر او از اعضای گروه موسوم به ۵۳ نفر است که در دوران رضاشاه پهلوی به خاطر عقایدشان دستگیر و زندانی شدند. (آی کتاب)
ـ بروئینسن، مارتین‌ون (1992). جامعه‌شناسی مردم کرد (آغا، شیخ و دولت) ساختارهای اجتماعی و سیاسی کردستان. ترجمه: ابراهیم یونسی. تهران: پانیذ.
نویسنده هلندی این کتاب, با دیدگاهی مردم‌شناسانه و جامعه شناختی, نیز از طریق پژوهشی میدانی, پیوندهای کهن و ‘بیعت’های اولیه و اساسی جامعه کرد را بررسی کرده و نقش و تاثیر این پیوندها را در تحولات سیاسی کردستان ارزیابی نموده است . به زعم پژوهنده, مهم‌ترین پیوند در کردستان را در مرتبه نخست, پیوندهای خانوادگی و قبیله‌ای, سپس پیوند با روسای قبایل و پس از آن, ‘بیعت’های مذهبی, به ویژه پیوند با شیوخ و رهبران طریقت‌های درویشی تشکیل می‌دهند .نویسنده در فصل‌های ششگانه کتاب, ضمن ارزیابی پیوندهای یاد شده, سعی کرده نشان دهد که چگونه ناسیونالیسم ‘کرد ‘در پیوند متقابل با این پیوندهای کهن رشد نمود .مباحثی که در کتاب مطرح شده بدین قرار است1 :ـ اطلاعات کلی درباره کردستان, 2ـ قبیله و اجزای آن, 3ـ قبایل و دولت, 4ـ شیوخ :متصوفه, قدیسین و اهل سیاست, 5ـ شورش شیخ سعید, 6ـ فرجام سخن. (ویستا)
بلوریان، غنی (1384). ئاله کوک (برگ سبز)، خاطرات غنی بلوریان (از رهبران حزب دمکرات کردستان). ترجمه: رضا خیری‌مطلق. تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا. (استکهلم ـ 1977).
ئاله کوک، داستان زندگی غنی بلوریان، انسانی بزرگ از تبار کُرد است که در طول هفتاد و پنج سال زندگی خود، مدت شصت سال برای ارائه شخصیت به جامعه کُرد، مبارزه کرده است و پس از تحمل سال های متمادی آوارگی و دربه دری، دوری از همسر و فرزند، بیست و پنج سال از دوران جوانی خود را پشت میله های زندان گذرانده است. هر کس با جریان اغتشاشات کردستان، از دوران دورِ مبارزات قاضی محمد تا سال های پس از انقلاب اسلامی ایران، از نزدیک آشنا باشد، علاوه بر اذعان بر نقش مؤثر و اساسی نویسنده در روند آن جریانات به عنوان عضوی از کادر رهبری حزب دموکرات، بر صداقت این مبارز سختکوش در موضعگیری ها و گفتگوهای سیاسی نیز معترف خواهد بود. مطالعه این اثر ارزشمند ضمن افشای بسیاری از ناگفته های تحولات کردستان برای هم میهنان کُرد، که متأسفانه در خاطرات نامداران دیگری همچون دکتر قاسملو و عبداله حیاکی، گاهی به عمد به فراموشی سپرده شده است، برای عموم مردم ایران نیز گوشه های مبهمی از تاریخ منطقه ای پر تنش از سرزمین میهن اسلامی را روشن می سازد. امید است که یاد آن روزگاران، به روایت شخصی که خود در متن تحولات بوده است، تجدید خاطری ارزشمند برای نسل گذشته و کوله باری پر بار از تجربه برای نسل های آتی در جهت پاسداری از سرزمین عزیز ایران باشد. (رسا)
- جلایی‌پور، حمیدرضا (1385). فراز و فرود جنبش کردی 67-1357. تهران: لوح فکر.
نگارنده در این کتاب، وضعیت کردستان ایران را در دهه‌ی اول انقلاب اسلامی یعنی از (67 – 1357) به منزله‌ی جنبشی اجتماعی بررسی می‌کند و ضمن آن به علل شکل‌گیری، تداوم و شکست این جنبش در دوران یاد شده اشاره می‌کند. به تصریح وی: “محرومیت اقتصادی و فرهنگی و زمینه‌های تاریخی ناسیونالیستی از علل زمینه‌ای ظهور این جنبش قومی بود. اما علل موثر در ظهور این جنبش را باید در سه عامل دیگر خلاصه کرد: یکی سقوط دولت مرکزی و برداشته شدن کنترل ناشی از حضور دولت در منطقه، دیگری حضور دو تشکل سیاسی کردی (حزب دموکرات و کومله) در استفاده از این فضای آزاد شده و سرانجام سیاسی شدن هم‌بستگی اجتماعی سیاسی کردی در میان بخشی وسیعی از مردم کرد. این دو حزب با دلگرمی از این فضای اجتماعی و مردمی علیه دولت تازه‌تاسیس جمهوری اسلامی (که از نظر آنان زیر بار خودمختاری کردها نمی‌رفت) وارد نبرد مسلحانه شدند. این دو حزب، شدیدترین درگیری‌ها را در منطقه ایجاد کردند و بدین‌ترتیب، بر خلاف سایر نقاط محروم و قومی ایران، جنبش چریکی کردی در مناطق کردنشین تداوم پیدا کرد. با این همه، در نتیجه‌ی این نوع مبارزه‌های ناسیونالیست‌های کرد (در دهه‌ی اول انقلاب) به جای رفع ستم ملی قومی از مردم کرد، وحشت و ناامنی افزوده شد. اگرچه در اوایل انقلاب، حمایت مردم کرد از این دو حزب کم نبود، اما با تداوم ناامنی‌ها و پرهزینه شدن حمایت مردم از آنها، این دو حزب پایگاه مردمی خود را از دست دادند و در دوران حکومت بعث به خاک عراق (که با ایران در جنگ مستقیم بود) پناه بردند”. نگارنده در ادامه راه‌هایی را بازگو می‌کند که ناسیونالیست‌های کرد برای احقاق حقوق خود می‌توانستند به آن توسل جویند که از آن جمله است: توسل به ناسیونالیسم مدنی به جای ناسیونالیسم قومی، عدم استفاده از راهبردهای دولت مستقل، خودمختاری و سیستم فدرال، و تاکید بر حقوق شهروندان کرد ایرانی و کسب مطالبات آنها از طریق حکومت مرکزی. (گیسوم)
- حسن‌زاده، عبدالله (1374). نیم‌قرن کوشش و فعالیت، واپس‌نگری به گذشته مبارزه و کوشش حزب دموکرات کردستان ایران. ترجمه: حامد ره‌شیدی زه‌رزا. نشر الکترونیکی.
ـ دهقانی، اشرف. حماسه مقاومت. انتشارات چریکهای فدایی خلق ایران.
اشرف دهقانی در خانواده‌ای کارگر و تهی دست در تبریز زاده شد. پدرش با اینکه میرآبی بیسواد بود اهل سیاست بود و در سال‌های ۱۳۲۴ و ۱۳۲۵ عضو فرقه دموکرات آذربایجان بود. پس از حمله نیروهای کمکی دولت مرکزی ایران به پیکارجویان، خانه آنها پناهگاهی برای این عده محسوب می‌شد.
هنگامی که اشرف در سال ۱۳۲۸ به دنیا آمد پدرش زمینگیر شده بود. اشرف در شرایط سخت زندگی قرار گرفته و متکی به خود بار آمد. در دوازده سالگی او خواهر بزرگش (روح‌انگیز) که معلم بود همراه مادرش به جای دیگری برای کار رفتند. بهروز دهقانی، برادر بزرگشان اشرف را به کتاب خواندن و تعمق تشویق می‌نمود. بهروز دهقانی نیز از مبارزان ضد پهلوی بود و با صمد بهرنگی و کاظم سعادتی دوستی داشت. آنها نیز تأثیر مهمی بر اشرف گذاشتند. اشرف دهقانی در مدرسه تلاش می‌کرد همکلاسی‌هایش را آگاه کند. یک بار معلم مدرسه نامه او و دوستش پیدا کرد و از آنها تعهد گرفت به مسایل سیاسی کاری نداشته باشند.
درگذشت صمد بهرنگی تأثیر زیادی بر اشرف و دیگران گذاشت و آنها مدتی منفعل شدند. در این هنگام بود که اشرف به بهروز دهقانی و رفقای مبارزش در مبارزه مسلحانه پیوست و رابطه رفاقت بزرگی بین آنها شکل گرفت.
اشرف دهقانی نیز در اردییهشت سال ۱۳۵۰ دستگیر شد و به ده سال زندان محکوم شد اما توانست بعد از ۲ سال از زندان فرار کند.در آن روز زندانیان سیاسی توانسته بودند بخاطر نوروز و سال نو (از اول تا پنجم فروردین)، با بستگان خود در یک اتاق معمولی ملاقات کنند (در حالت عادی دیدار از پشت شیشه و میله‌های آهنی است) اشرف و ناهید (دوست و همبند اشرف) از مادرشان خواستند هربار که به ملاقاتشان می آیند یک چادر نماز اضافی هم بیاورند. در یکی از ملاقات‌ها اشرف توانست در فرصت مناسبی چادر اضافی را سر کند و همراه ملاقاتی‌ها از زندان خارج شود.
ـ رزم آرا، علی (سرتیپ) (1320). جغرافیای نظامی ایران: کردستان. بی‌جا.
این کتاب از سلسله کتاب‌های «جغرافیای نظامی ایران» اختصاص به بررسی جغرافیای نظامی کردستان دارد. این کتاب در هشت فصل به بررسی وضعیت کلی کردستان، ارتفاعات این منطقه، سازمان داخلی و تقسیمات اداری کردستان، زراعت کردستان، مناطق مختلف، خطوط مختلف کردستان، جریان عملیات و محاربات در این منطقه و ارزش نظامی آن را بررسی کرده است.
برگرفته از متن کتاب:
سکنه رشید کوهستانی کردستان از دورترین ازمنه در راه استقلال کشور جانفشانی نموده، زیر پرچم ایران بر ضد آشوریها و ملل باختری ایران عملیات بسیاری انجام داده اند. در پرتو شجاعت و رشادت خود در پیشگاه سلاطین هخامنش قرب و شرافت فراوانی یافتند. به طوریکه ماموریتهای مقدسی از جمله حفاظت آتشکده ها به آنها محول گردید. در مدت جنگهای روم و ایران این منطقه کوهستانی یک سد بزرگ و غیرقابل عبوری را در مقابل ارتش روم تشکیل داد به طوریکه بعضی سرداران رومی به واسطه عدم توجه به عظمت این کوهستانها و عدم آشنایی به اخلاق مردان این سرزمین به شکستهای مهمی دچار و تلفات عظیمی را در میدانهای نبرد به جای گذاردند از جمله عبور گزنفون و داستان او بهترین مدرک است…
ـ رشیدیاسمی، غلامرضا (بی تا). کرد و پیوستگی نژادی و تاریخی او. تهران: ابن سینا. چاپخانه ایران.
غلامرضا رشید یاسمی ـ معروف به رشید یاسمی ـ ازجمله صاحب‌نظرانی است که علاقه بسیار وافری به وحدت ملی در ایران داشته است. رشید یاسمی نسبت به سایر اندیشمندانی که درباره‌ی وحدت ملی در ایران قلم زده‌اند کمتر شناخته شده و اندیشه‌هایش در این زمینه به ندرت مورد کاوش قرار گرفته است. وی کوشیده است فرضیه‌هایی که کُردها را از نژادهای غیرایرانی به‌شمار می‌آورند، ابطال کند. یاسمی در این اثر کوشیده است تا از طریق علمی به تبارشناسی نژاد کُردها بپردازد و ایرانی بودن آنها را اثبات نماید. او کرد بود و ارادت خاصی به این قوم نشان می‌داد و از تلاش‌هایی که از جانب بیگانگان در زمینه‌ی کُردشناسی و ایرانشناسی صورت می‌گرفت نگران بود، زیرا اهداف آنها بعضاً مغرضانه بود و از طرف دیگر، شناخت آنها از ایران و ایرانی و قوم کُرد بسیار سطحی به نظر می‌رسید تا جایی که یاسمی در اثر خویش به کرات به مواردی اشاره می‌کند که همه نشانگر شناخت ناقص و گمراه کننده بیگانگان از ایران و کُرد است .
آنچه که یاسمی در اثر خویش بدان پرداخته است، صرفاً مسأله نژاد کُردها نیست، بلکه سایر خصوصیات قومی کُردها را نیز دربر می‌گیرد. او در کنار نژاد، مذهب، زبان و تاریخ کُردها را نیز مورد بررسی قرار می‌دهد و از مباحث خود در مورد همه اینها نتیجه می‌گیرد که کُردها با سایر ایرانیان تفاوت چندانی ندارند. (کتابناک)
ـ سلطانی، محمد علی (1385). نقش کردها در پاسداری از فرهنگ و تمدن ایرانی. تهران: اداره نشر وزارت امور خارجه.
نویسنده در این کتاب به بررسی تأثیر کردها در تاریخ فرهنگ و تمدن ایرانی پرداخته است. مباحثی که در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته، عبارتند از: کردستان در بستر جغرافیای ایران بزرگ؛ کُرد در کتیبه‌ها، کتاب‌های تاریخی و اسناد باستانی؛ کُردها و زبان و ادبیات فارسی؛ کُرد در شاهکارهای جاویدان ادب فارسی؛ کُردها و آیین و آداب و رسوم ایرانی؛ کُردها حافظان ادیان ایرانی؛ زبان، خط و آثار مکتوب کُردها در ایران.
ـ شمیم همدانی، علی‌اصغر (1312). کردستان. تبریز: مطبعه امید.
علی اصغر شمیم همدانی در کتابی که در سال ۱۳۱۲ به نام کردستان منتشر ساخت به رغم تکرار تمامی مباحث مرسوم در «اثبات ایرانی بودن طوایف کرد» و «رد عقاید و نظریات جماعتی از محققین مغرضی که آراء و مقاصد سیاسی دول متبوعة خود را … در لفافه های مطلب علمی…» مطرح میکردند ، در یک ارزیابی از تحرکات استقلال طلبانة کردها در سنوات اخیر چنین نوشت: « … دول ذی نفع می خواستند سعادت و خوشی اقوامی را که جز تبعیت و اطاعت نسبت به دولت متبوع خود قصوری نورزیده بودند دستخوش اغراض سیاسی خویش قرار [دهند] و برای پیشرفت مقاصد سیاسی ، [یک] دولت پوشالی ما بین ایران و ترکیه و عراق تاسیس کنند ولی چون منافع مشترکة دو دولت دوست و همجوار ایران و ترکیه در نتیجة اجرای این نیت مغرضانه پامال می شد ، هیچ یک از دولتین زیر این بار نرفتند و زمزمه های سیاسی به زودی خاموش گردید.» … (کتابناک)
ـ شوکت، حمید (1380). نگاهی از درون به جنبش چپ ایران: گفتگو با ایرج کشکولی. تهران: اختران.
موضوع این کتاب بررسی گوشه‌هایی از تاریخ جنبش چپ در ایران است که در گفت‌وگوی نویسنده با یکی از رهبران این جنبش تنظیم شده است.
کشکولی در جوانی به اروپا آمد و به دنبال گرایش به افکار چپ‌گرایانه به سازمان انقلابی حزب توده ایران پیوست و برای فراگرفتن آموزش‌های نظامی به کوبا رفت. او در بازگشت از کوبا، مخفیانه به ایران رفت و در جریان مبارزه‌ی مسلحانه‌ای که به رهبری بهمن قشقایی در منطقه فارس جریان داشت، شرکت کرد. کشکولی پس از شکست این شورش به اروپا بازگشت و پس از چندی برای فراگرفتن آموزش‌های سیاسی و نظامی به جمهوری توده‌ای چین سفر کرد. او در بازگشت از چین در سال‌ها ١٩٦٧ به کردستان ایران رفت و در مبارزه‌ی مسلحانه‌ای که در آنجا برضد رژیم شاه جریان داشت، شرکت نمود. او با پیروزی انقلاب بهمن ١٣٥٧ به ایران بازگشت و در تشکیل حزب رنجبران شرکت کرد و در رهبری آن قرار گرفت. کشکولی به دنبال ممنوعیت این حزب به میان ایل قشقایی رفت و به سازماندهی مبارزه مسلحانه با جمهوری اسلامی پرداخت. او به دنبال این اقدام به کردستان رفت و پس از شکست مبارزه‌ی مسلحانه‌ای که در کردستان برضد جمهوری اسلامی جریان داشت به کردستان عراق گریخت و به جنگ و گریز با نیروهای جمهوری اسلامی ادامه داد. کشکولی مدتی نیز در بغداد به سر برد و با سازمان جاسوسی عراق وارد مذاکره شد. فراز و نشیب‌های زندگی کشکولی، تصویری از تاریخ جنبش چپ در ایران و آیینه‌ای از آرمان و توهمی است که سرنوشت نسلی از کوشندگان این جنبش را رقم زده است. (اختران)
ـ شوکت، حمید (1380). نگاهی از درون به جنبش چپ ایران: گفتگو با مهدی خانبابا تهرانی. تهران: شركت سهامی انتشار.
کتاب حاضر خاطرات مهدی خانبابا تهرانی، عضو حزب توده ایران و یکی از رهبران جنبش چپ ایران و کنفدراسیون دانشجویان ایرانی در خارج از کشور طی چهار دهه پس از کودتای 28مرداد است .این خاطرات به شیوه گفت و گو میان او و حمید شوکت در سال‌های 1365و 1366ش در فرانکفورت آلمان و یونان، طی هفده جلسه تدوین شده است .مخاطبان کتاب را با این موضوعات مطالعه می‌کنند : عضویت در سازمان جوانان حزب توده ایران ;کودتای 28مرداد 1332و دستگیری و زندان ;رفتن به اروپا و شرکت در مبارزات دانشجویی خارج از کشور ;دستگیری و زندان در اروپا و آشنایی با لازاپلوس، انقلابی یونانی ;آشنایی با خسرو قشقایی و انتشار نشریه باختر امروز ;انشعاب از حزب توده ایران و پایه‌ریزی سازمان انقلابی حزب توده ;جدایی از حزب توده و پایه‌ریزی گروه کمونیستی کادرها ; سفر به جمهوری توده‌ای چین و زندگی در آن کشور و کار در شعبه زبان فارسی رادیو پکن ;آشنایی با عابدین نوایی در چین، افسر قیام خراسان و عضو فرقه دموکرات آذربایجان ;تشکیل کنفدراسیون جهانی محصلین و دانشجویان ایرانی (اتحادیه ملی) و تاریخچه و مبارزه آن با رژیم شاه ;انشعاب در کنفدراسیون و اشغال مرکز اروپایی ساواک در ژنو ;ماجرای سفر زمستانی شاه به سوئیس ; انتشار نشریه چپ ;تدارک بازگشت به ایران ;زمینه‌های تشکیل جبهه دموکراتیک ملی و تاریخچه و سرنوشت آن ;بازگشت مخالفین به ایران و سقوط رژیم شاه ; کوشش در راه تشکیل یک جریان چپ دموکراتیک ;عزل بنی صدر از مقام ریاست جمهوری ;تشکیل شورای ملی مقاومت و تدارک بازگشت به اروپا ;خروج از ایران از راه پاکستان و بازگشت به اروپا ;آغاز فعالیت شورای ملی مقاومت و مسائل و تکامل آن ;آشنایی با رهبران جنبش کردستان، سفر به کردستان و تهیه طرح خودمختاری ;رشد اختلافات در شورای ملی مقاومت ;ماجرای اخراج بنی صدر ;جدایی حزب دمکرات و شورای متحد چپ از شورا ;رشد بحران در سازمان مجاهدین خلق ایران “انقلاب ایدئولوژیک “در آن سازمان به مثابه راه نجات و عاقبت کار . در این خاطرات بخش مهمی از تاریخ معاصر ایران، به ویژه تاریخ ایران بعد از کودتای 28مرداد تا یک دهه پس از پیروزی انقلاب بازگو می‌شود و طی آن اطلاعات ارزشمندی درباره فعالیت‌ها و تشکیلات تعدادی از گروه‌ها و تشکل‌های سیاسی و مبارز فراهم می‌آید .در مقدمه کتاب به اختصار از تاریخچه جنبش چپ در ایران سخن رفته، همچنین خلاصه‌ای از زندگی، اقدامات و مبارزات خانبابا تهرانی درج گردیده است .کتاب با فهرست اسامی به پایان می‌رسد. (گیسوم)
ـ شوکت، حمید (1381). نگاهی از درون به جنبش چپ ایران: گفتگو با كوروش لاشایی. تهران: اختران.
این کتاب سومین دفتر از گفت‌وگوهای نویسنده با رهبران سازمان انقلابی حزب توده ایران در خارج از کشور است.
کورش لاشایی فعالیتهای سیاسی خود را در ایران آغاز کرد و سپس برای ادامه تحصیل به آلمان رفت. او هنگام فعالیتهای دانشجویی در آلمان به کنفدراسیون دانشجویان پیوست و در جریان مذاکره با رهبران حزب توده ایران در آلمان شرقی با کیانوری ملاقات کرد. لاشایی اندکی بعد همراه با چندتن از جوانانی که از حزب توده جدا شده بودند، سازمان انقلابی حزب توده ایران را بنیاد نهاد و در نخستین کنفرانس آن سازمان که در آلبانی برگزار شد، به عضویت هیئت اجراییه درآمد. او پس از پایان تحصیل در رشته پزشکی، همراه گروهی برای فراگرفتن آموزش‌های تئوریک و نظامی به جمهوری توده‌ای چین رفت و بار دیگر در جریان انقلاب فرهنگی چین به آن کشور سفر نمود و با مائوتسه‌دون، رهبر حزب کمونیست چین ملاقات کرد. لاشایی مدتی بعد برای تماس با گروه اسماعیل شریف‌زاده که در کردستان دست به مبارزه مسلحانه با رژیم شاه زده بود، به آن منطقه رفت. او در بازگشتی مجدد به کردستان و زندگی و مبارزه در آنجا به لبنان رفت و با جرج حبش، رهبر جبهه خلق برای آزادی فلسطین ملاقات نمود. لاشایی سپس به شیخ‌نشین‌های خلیج فارس رفت و برای سازماندهی کارگران ایرانی در آن منطقه به کار سیاسی پرداخت. او چندی بعد با گذرنامه‌ای جعلی از ایتالیا به ایران بازگشت و در جریان کوشش برای فعالیت سیاسی توسط ساواک شناسایی و دستگیر شد. لاشایی در پی شکنجه و تغییر و تحولی که در باورهایش پیش آمده بود، طی مصاحبه مطبوعاتی و رادیو تلویزیونی اعلام کرد که از عقاید گذشته‌اش دست کشیده و دانشجویان خارج از کشور را که برضد رژیم شاه مبارزه میکردند، به چنین اقدامی فرا خواند. او پس از آزادی از زندان مدتی در گروه صنعتی شهریار کار کرد و سپس در مجمع تحقیق و نگارش پنجاه سال سلطنت پهلوی شرکت نمود و در جریان تدوین فلسفه انقلاب سفید با محمدرضا شاه ملاقات کرد. آخرین سمت او در ایران، دبیرکلی لژیون خدمتگزاران بشر بود. لاشایی در پی پیروزی انقلاب اسلامی و بازداشت و اعدام پرویز نیکخواه که از یارانش به شمار می‌رفت، مخفی شد و چندی بعد از ایران گریخت. او در آمریکا، هنگامی که دیگر دست از سیاست شسته بود، در رشته روانپزشکی تخصص گرفت و مشغول به کار شد. کورش لاشایی دوازدهم مهرماه ١٣٨١ در بیمارستانی در شهر ساکرامنتوی ایالت کالیفرنیا به بیماری سرطان درگذشت. این کتاب که نوشتن آن مدتی پیش از بیماری او آغاز شده و در جریان بیماری به پایان رسیده بود، اندکی پیش از مرگش آماده چاپ شد. (اختران)
ـ شوکت، حمید (1400). نگاهی از درون به جنبش چپ ایران: گفتگو با محسن رضوانی. تهران: اختران.
این کتاب آخرین دفتر از گفت‌وگوهای حمید شوکت با رهبران سازمان انقلابی حزب توده ایران در خارج از کشور است.
محسن رضوانی سال ١٣١٦ در کرمانشاه به دنیا آمد. او در سال ١٣٣٧برای تحصیل به انگلستان رفت و در آنجا به مبارزات دانشجویی برضد رژیم شاه پرداخت و دو سال بعد عضو هیئت دبیران کنفدراسیون دانشجویان ایرانی شد. رضوانی از بنیانگذران سازمان انقلابی حزب توده ایران و دبیر اول حزب رنجبران ایران بود که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در تهران تشکیل گردید. او از عناصر موثر انشعاب در حزب توده ایران بود و با نورالدین کیانوری و عبدالصمد کامبخش، رهبران حزب در برلین شرقی ملاقات و مذاکره نمود. رضوانی در پی ماجرای سوءقصد نافرجام به شاه در فروردین ١٣٤٣ که به دستگیری گروه نیکخواه انجامید، به خاطر رابطه‌ی نزدیکی که با نیکخواه داشت مخفی شد و مدتی در الجزایر بود و در آنجا با فریدون کشاورز، عضو سابق کمیته مرکزی حزب توده آشنا شد. او در نخستین کنگره سازمان انقلابی که در آذر ١٣٤٣ در آلبانی تشکیل گردید به عضویت در رهبری سازمان انقلابی درآمد و سپس برای فراگرفتن آموزش‌های تئوریک و نظامی به جمهوری توده‌ای چین و کوبا سفر کرد. رضوانی در جریان زندگی پرفراز و نشیب خود با بن‌بلا، رییس جمهور الجزایر، رژی دبره، انقلابی نام‌آور فرانسوی، چوئن لای، وزیر امور خارجه چین و مائوتسه دون دیدار و ملاقات نمود. او همچنین در پنوم‌پن با پل پوت، دیکتاتور کامبوج و رئیس حکومت خمرهای سرخ ملاقات کرد.
رضوانی در پی سقوط نظام سلطنت به ایران بازگشت و در تشکیل حزب رنجبران که از طرف چند گروه و سازمان مارکسیستی هوادار اندیشه مائوتسه‌دون تشکیل می‌شد، شرکت نمود. او در جریان سرکوب این حزب به کردستان رفت تا شرایط را برای تدارک مبارزه مسلحانه با جمهوری اسلامی که پیش از آن مورد حمایت حزب رنجبران بود، فراهم سازد. رضوانی بر همین اساس برای گرفتن کمک از جمهوری توده‌ای چین جهت ایجاد یک نیروی پیشمرگ نظامی از کردها بار دیگر به چین رفت. او در پی مخالفت مسئولان حزب کمونیست چین با این اقدام که به نظر آنها ماجراجویانه به شمار می‌آمد، هنگامی که دیگر از حزب اخراج شده بود، به فرانسه پناهنده شد. (اختران)
ـ صمدی، سید محمد (1377). تاریخ مهاباد. مهاباد: انتشارات رهـرو مهاباد.
- صفی‌زاده، صدیق (1380). فرهنگ بوره که‌یی کردی‌ـ فارسی (بوره که یی) – جلد 1 و جلد 2. ویراستار: غلامحسین اعرابی. تهران: پلیکان.
(از مجموعۀ 2 جلدی)”فرهنگ کردی فارسی “مجموعه‌ای است مشتمل بر واژگان و اصطلاحات کردی، همراه با اسامی خاص کردی، نیز پاره‌ای از اصطلاحات علمی و ادبی .در مقدمه کتاب به پیشینه مردم کرد، زبان کردی، نیز برخی فرهنگ‌های تدوین یافته به زبان کردی اشاره شده است .هر واژه یا اصطلاح کتاب با آوانگاری همراه است . (شبکه جامع کتاب گیسوم)
طبری، احسان (1366). کژراهه. تهران: امیرکبیر.
این کتاب سی فصل دارد و نویسنده آن که خود عضو کمیته مرکزی حزب توده ایران در سال‌های انقلاب بوده، قدم به قدم درباره پیدایش حزب توده تا وضعیت نهایی آن در آستانه انقلاب اسلامی توضیح داده است.
احسان طبری در بخشی از متن در توصیف کتاب آورده: «این نوشتار، تاریخ نیست، بلکه در حقیقت «ضدتاریخ» است، یعنی داستان فاجعه‌آمیز تلاش کسانی است که علی‌رغم سیر طبیعی تاریخ و انقلاب، راه انحرافی را پیمودند و بنابراین وقایع این «ضدتاریخ»، «ضدخاطره» است. این تاریخی است سراپا واژون. واژونه‌بودن این تاریخ، نتیجه واژونه بودن تمدن و فرهنگ معاصر، اعم از کاپیتالیستی و سوسیالیستی است.» (ایبنا)
ـ عمویی، محمدعلی (خاطرات) (1377). دُرد زمانه، 1320-1357. تهران: آنزان.
در کتاب حاضر، نویسنده ضمن خاطرات خود گوشه‌هایی از تاریخ معاصر ایران را باز می‌نماید .نویسنده، عضو حزب توده و از افسرانی بوده است که با رژیم پهلوی مبارزه نموده است. این خاطرات شرح حوادث و وقایع مبارزات وی و سایر همرزمانش طی سال‌های 1320تا 1357است.
محمدعلی عمویی (۱۳۰۷ کرمانشاه) تحصیلات ابتدایی را در کرمانشاه و دوره متوسطه و دانشکده افسری را در تهران گذراند.از اعضای تشکیلات افسران حزب توده ایران و عضو کمیته مرکزی حزب بود. او اولین بار، پس از کودتای ۲۸ مرداد دستگیر و زندانی شد. و در آستانه انقلاب ایران، به همراه دیگر زندانیان سیاسی آزاد شد.
عمویی از باسابقه‌ترین زندانیان سیاسی درایران است که ۲۵ سال از عمر خود را در سال‌های قبل از انقلاب ایران در زندان به سر برده‌است. پس از ۱۸ سال ساواک با وی وارد مذاکره شد، و پیشنهاد همکاری به وی داد که عمویی نیز پذیرفت، به همین دلیل وی را به بهانه پرونده محمد مفیدی به ظاهر جهت بازجویی مجدد در سال ۱۳۵۰ به کمیته مشترک بردند. در آنجا آموزش‌های لازم به وی داده شد و جهت حفظ ظاهر به عنوان زندانی سیاسی به زندان برگردانده شد. از سال ۱۳۵۰ به بعد وی پروژه‌های ساواک در داخل حزب توده ایران را تا انقلاب ایران به پیش برد.
در اسفند ماه ۱۳۵۷، پلنوم شانزدهم حزب توده محمدعلی عمویی را که همکاری وی با ساواک مکتوم مانده بود و پنج تن دیگر از اعضای سازمان افسری حزب (عباس حجری، تقی کی‌منش، اسماعیل ذوالقدر، ابوتراب باقرزاده، رضا شلتوکی) را که ۲۵ سال در زندان‌های حکومت پهلوی بودند را، غیابا به عضویت کمیته مرکزی انتخاب کرد هیأت سیاسی حزب در خرداد ۱۳۵۸ عمویی را به عضویت هیأت دبیران (و به تبع آن هیأت سیاسی) در آورد. در فروردین ۱۳۶۰، پلنوم هفدهم عضویت وی را در هیأت دبیران ابقاء نموده و او به عنوان مسئول روابط عمومی و روابط بین‌المللی برگزید… (آی کتاب)
- قاسملو، عبدالرحمن (1392). چهل سال مبارزه در راه آزادی. ترجمه: اتحادیه‌ی دانشجویان دمکرات کردستان ایران. نشر اتحادیه‌ی دانشجویان دمکرات کردستان ایران.
این کتاب تاریخچه‌ی سیاسی حزب دمکرات کُردستان ایران در ٢٨٠ صفحه به قلم عبدالرحمن قاسملو است؛ و به تاریخ سه دوره مهم یعنی دوران قبل از تأسیس جمهوری کُردستان و حزب دمکرات، دوران جمهوری کُردستان و دوران بعد از سقوط جمهوری کُردستان می‌پردازد.
ـ قانعی‌فرد، عرفان (1387). پس از شصت سال: زندگی و خاطرات جلال طالبانی. تهران: علم.
زندگی و خاطرات جلال طالبانی از این جهت حائز اهمیت است که وی به عنوان رئیس‌جمهور عراق و رئیس اتحادیه میهنی کردستان عراق، یکی از کردهای عراق است که در این برهه حساس از تاریخ، به مقام قابل توجه ریاست یک کشور عربی دست یافته است.
او از مدت‌ها پیش فعالیتهای خود را در عراق و ایران آغاز کرد و “پس از شصت سال” که نخستین جلد از مجموعه خاطرات اوست، از اطلاعات خاصی برخوردار است.
این مجلد زندگی و خاطرات جلال طالبانی را از اواسط سال ۱۹۳۳، یعنی زمانی که او متولد شد، تا سال ۱۹۶۶ پوشش می‌دهد. وی از جمله چهره‌هایی است که چه قبل و چه بعد از انقلاب همیشه تحت حمایت ایران بوده است.
اساسی ترین جنبه کتاب این است که مطالب مندرج در آن، طی بازدیدهای فراوان نویسنده از مکان‌های مختلف از گفتگو با افراد بسیاری که با جلال طالبانی آشنا بوده‌اند، جمع آوری شده است.
عرفان قانعی فرد در مقدمه یک نمای کلی از چگونگی تالیف این کتاب ارائه می‌دهد. او در ابتدا به اولین تصاویری از “جلال طالبانی” می‌پردازد که در جریان درگیری‌های ایران و عراق در ذهنش داشته و سپس به بیان خاطرات خویش و چگونگی نوشتن اثر پیش رو می‌پردازد. بدون شک “پس از شصت سال “برای درک وضعیت کنونی کردستان عراق بسیار تعیین کننده خواهد بود. (ایران کتاب)
ـ قانعی‌فرد، عرفان (1390). تند باد حوادث: بررسی رخدادهای تاریخ معاصر، گفتگو با عیسی پژمان (مأمور ویژه شاه و نماینده ساواک در کردستان عراق). تهران: علم.
در کتاب «تندباد حوادث»، نماینده شاه و مامور ساواک در عراق، اطلاعات به کلی سری و محرمانه بخشی از سازمان ساواک ایران را در دهه های 1330-1350 بیان می کند و در 5 فصل به «عملیات سری ساواک در کردستان عراق و استفاده از کردهای بارزانی در جهت نیت شاه، اسرار پشت پرده قرارداد الجزایر و نقش بارزانی، چگونگی ترور تیمور بختیار درعراق، خدمت یا خیانت فردوست، تلاش بختیار به کودتا علیه انقلاب اسلامی و وضع کردها بعد از انقلاب» می پردازد. این کتاب محصول گفتگوی قانعی فرد با پژمان در پاریس است. گرچه سرهنگ پژمان، پیش از این نوشته هایی در این زمینه در خارج از ایران منتشر کرده اما در این گفتگو ها به طور منظم به روایت ناگفته های خود از تاریخ معاصر ایران پرداخته است.
در این کتاب پژمان پناه بردن به اسلحه را امری مذموم می داند که موجب عقب ماندگی کردهاست و کردها هرکجا باشند ایرانی اند و دوستدار ایران و ایرانی و تفکر بیات شده تجزیه طلبی و ضدیت با تمامیت ارضی ایران، دیگر در میان جامعه جوان امروزی مناطق کردنشین رواج و خریداری ندارد. (کتابناک)
ـ کلوندی، علی (1395). فریاد آزادی: پیشمرگ مسلمان کرد. تهران: فاتحان.
علی کلوندی در «فریاد آزادی: پیشمرگ مسلمان کرد» به تفصیل درباره ماهیت، شکل‌گیری و نقش آفرینی آن در طول جنگ تحمیلی پرداخته است.
کتاب در 9 فصل شامل، «تاریخچه کردستان، سرزمین مسجد و مناره»، «بسترها و زمینه‌های ناآرامی و غائله کردستان»، «تحولات کردستان در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی»، «از تعامل تا تقابل»، «تشکیل هسته اولیه‌ی مقاومت‌های مردمی»، «از کردستان تا کرمانشاه تا تشکیل سازمان»، «اعلام موجودیت، پاکسازی از کرمانشاه تا کردستان»، «شکل و شمایل سازمان»، «نقش سازمان در پاکسازی مناطق کردستان»، به انضمام فصل جداول، اسناد، تصاویر و منابع تنظیم شده است.
در مقدمه کتاب می خوانیم:
بررسی نقش سازمان پیشمرگان مسلمان کرد بر اساس این دیدگاه بلند حضرت امام خمینی (ره) که آنان را لشکر پیغمبر اسلام (ص) نامید صورت گرفته است. در این اثر سعی شده است ضمن توجه به نقش بی‌بدیل سازمان در برقراری امنیت پایدار، به نمونه‌ها و مصادیق جنایات و خیانت گروهک‌های الحادی و کمونیستی که به نام کرد، حقوق اولیه مردم را نادیده می‌گرفتند، اشاره شود تا امکان مقایسه برای خوانندگان بر اساس عملکردهای هر دو طرف فراهم شود. (خبرگزاری دفاع مقدس)
ـ کوچرا، کریس (1377). جنبش ملی کرد. ترجمه: ابراهیم یونسی. تهران: نگاه.
کریس کوچرا نویسنده فرانسوی در سال 1938 تولد یافته و روزنامه نگار است، اما مورخ نیست و بنابراین خواننده نباید کتاب حاضر را در مقام تاریخ محض بخواند و توقع تجزیه و تحلیل‌ها و موشکافی‌های تاریخی از آن داشته باشد. در این کتاب، مولف تاریخ جنبش‌های ملی کردها را از یکی دو قرن اخیر تا عصر حاضر معرفی و بررسی کرده است .این اثر در چهار بخش با این عناوین تنظیم شده است :((ناسیونالیسم کرد))، ((سال‌های سرکوب))، ((مبارزه برای استقلال)) و ((ترازنامه و چشم‌انداز)).
ـ کوچرا، کریس (2008). چالش جنبش ملت کرد یا رویای شیفته استقلال. ترجمه: عزیز ماملی. کوردستان، سلیمانی.
از مقدمه مترجم:
کتاب حاضر محصول توجه و تحقیقات مداوم و بیست و دو ساله است که نویسنده با کندوکاو در مسئله کرد به رشته تحریر درآورده است. او به مبارزات ملت کرد و رویدادهای کردستان به دقت چشم دوخته و تلاش کرده است به منظور انعکاس این واقعیات، تنها به دریافت اخبار و استماع آن از وسایل ارتباط جمعی بسنده نکرده، با مسافرت به مناطق مختلف کردستان، جنبش ملی کرد و اوضاع آن را به رای العینی نظارت نماید و با دست اندرکاران، مسئولین و رهبران کرد به گفتگو بنشیند. این شناخت و تحقیقات و روابط نزدیک نویسنده او را از مقام نویسندگی و خبرنگار فراتر می برد و به صورت محققی و صالح و صاحب نظر در جنبش کرد درمی آورد…
ـ نادری، محمود (1394). حزب دمکرات کردستان ایران. تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی تاریخی.
محمود نادری در کتاب حزب دمکرات کردستان ایران به مرور و تحلیل تاریخچه حزب دمکرات کردستان ایران از بدو تأسیس تا امروز می‌پردازد. او در مقدمه کتاب نوشته است:
هنوز تهران از آثار درگیری مسلحانه مردم با لشکر گارد شاهنشاهی در دو روز منتهی به پیروزی انقلاب در 22 بهمن 1357 پاک نشده بود که شعله های جنگ داخلی در کردستان ایران زبانه کشید. شروع این نزاع خونین در کردستان که در ادامه‌اش به تهاجم عراق به ایران انجامید، حزب دمکرات کردستان ایران را به بازیگر اصلی حوادث کردستان تبدیل کرد. بهانه جنگ از سوی حزب دمکرات کسب خودمختاری برای کردستان بود. اگر تا پیش از انقلاب اسلامی، از این حزب جز نامی محو در اعماق تاریخ نبود و همه هویت و حیات سیاسی آن در حکومت چند ماهه قاضی محمد خلاصه می‌شد، اینک به مدد جنگی که راه انداخته بود توانست در شمار احزاب مطرح در تاریخ ایران قرار گیرد و لذا پژوهش درباره علت تأسیس و تاریخچه‌اش ضرورتی تام می‌یابد.
موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی در ادامه تک‌نگاری‌های خود درباره سازمان‌ها و احزاب سیاسی ایران این بار حزب دمکرات کردستان ایران را برگزید. نام این حزب که بخش مهمی از حوادث دردناک تاریخ سیاسی ایران را رقم زده است، با دو تهاجم نظامی و اشغال خاک ایران پیوند خورده است: تجاوز اتحاد جماهیر شوروی و اشغال ایران بعد از شهریور 1320 و تجاوز وحشیانه رژیم بعثی عراق در سال 1359.
در این پژوهش، زمینه های اجتماعی و سیاسی پیدایش حزب با تکیه بر اسنادی که نخستین بار مورد استفاده قرار گرفته بررسی شده است. پس از برافتادن دولت خودخوانده و مستعجل قاضی محمد و خصوصاً کودتای 28 مرداد 1332، این حزب در تاریخ گم شد. تا مدت‌ها جز اخباری پراکنده اطلاعی از آن در دست نبود. با کودتای عبدالکریم قاسم و بازگشت ملامصطفی بارزانی به عراق و شدت گرفتن جنگ لفظی بین رژیم های حاکم بر تهران و بغداد، کم کم اعضای متواری حزب در عراق تلاش کردند، سر و سامانی به حزب دمکرات بدهند. شبکه منابع ساواک در بین این متواریان موجب تسلط کامل ساواک بر حزب شده وامکان هر گونه تحرکی را از آنان سلب کرده بود. این منابع هرگونه تحرک و رویدادی را رصد کرده و گزارش میکردند این اخبار و گزارش ها تصویری واقعی از حزب دمکرات کردستان ایران را در این دوره ارائه کرده است.
اما بخش عمده این پژوهش که ضرورت انجام آن را نیز موجب گردید مربوط است به حوادث و رویداد های پس از انقلاب اسلامی ایران. هزاران برگ اطلاعیه وبیانیه که عمدتاً توسط گروههای فعال در کردستان انتشار یافته بود و روزنامه ها و نشریات طرفین درگیر که اخبار این جنگ داخلی را در سطح جامعه می‌پراکندند از منابع اصلی این تحقیق و پژوهش می باشند. دامنه و گستردگی رویداد ها بیش از آن بود که در این پژوهش آمده است. همان طور که از نام کتاب بر می آید در این کند و کاو فقط حزب دمکرات کردستان ایران در کانون توجه بوده است تا نقش آن در رویدادهای آن منطقه روشن‌تر شود و این به معنای مسئولیت کمتر دیگر گروه های درگیر در حوادث تلخ و خونبار کردستان نیست که در مجالی دیگر به نقش آن ها نیز پرداخته خواهد شد.
ـ نوری، احسان (1333). تاریخ ریشه نژادی کردی. چاپخانه سپهر.
نویسنده در این کتاب به بررسی چگونگی مواجهه کردها با مسلمانان از ورود مسلمین به مناطق کردنشین تا پایان دوره امویان می‌پردازد. در این رهگذر نخست روایات مربوط به منشأ کُردها به نثر در آمده است؛ روایاتی که بر هیچ یقینی استوار نیست و کُردها را جنّ، گریزنده از دست ضحاک، عرب و… دانسته‌اند. سپس به معرفی اقوام غیر‌آریایی و آریایی ساکن در مناطق کُردنشین پرداخته می‌شود و نقش آنها در به وجود آمدن نژاد کرد تبیین می‌گردد. آن‌گاه تفاوت نژاد کرد با واژه تاریخی اکراد (بادیه‌نشینان) بیان می‌شود. (کتابناک)